Η θεωρία του ψυχαναλυτή και αναπτυξιακού ψυχολόγου Daniel Stern (1934 – 2012) για την ανάδυση και την ανάπτυξη των τεσσάρων αισθήσεων του εαυτού, βασισμένη στα ευρήματα της ψυχολογίας των βρεφών, έχει σαν σκοπό την κατανόηση του παρόντος μέσω του παρελθόντος και συγκεκριμένα μέσω των δύο πρώτων χρόνων της ζωής. Χρησιμοποιεί τη λέξη “αίσθηση” για να τονίσει την άμεση, μη διαμεσολαβημένη από έννοιες εμπειρία.
Ο Stern γράφει σχετικά με την αίσθηση του εαυτού:
“Η αίσθηση του εαυτού φανερώνεται σε πολλές μορφές. Υπάρχει η αίσθηση του εαυτού ως ένα μοναδικό σώμα, ως ο ενεργός δράστης των πράξεών μας, ως εκείνος που βιώνει τα συναισθήματα, ως ο δημιουργός των προθέσεων, ως ο αρχιτέκτονας των πλάνων, ως ο μεταφραστής της εμπειρίας στη γλώσσα, ως ο κοινωνός και μεριζόμενος την προσωπική γνώση”.
Ενδιαφέρεται περισσότερο για την περιγραφή των αισθήσεων του εαυτού που συμβαίνουν στη γέννηση, στον δεύτερο με τρίτο μήνα, μεταξύ του ένατου και δωδέκατου μήνα και από τους 15-18 μήνες και μετά. Η επιλογή των κρίσιμων αυτών αναπτυξιακών περιόδων γίνεται επειδή τότε συμβαίνουν αλλαγές (υπό τη μορφή αλμάτων και ενδιάμεσων περιόδων ηρεμίας για σταθεροποίηση των νεοαποκτηθέντων επιτευγμάτων) σε νευρολογικό, συμπεριφορικό και σε επίπεδο υποκειμενικής εμπειρίας, διακριτές από τους γονείς και ανιχνεύσιμες από την τρέχουσα έρευνα.
Ο Stern διακρίνει τέσσερις αισθήσεις εαυτού κατά τα βρεφικά χρόνια. Οι αισθήσεις αυτές δεν θεωρούνται ως τέσσερις φάσεις, που η μια αντικαθιστά την άλλη, αλλά αφού φανερωθεί, διαμορφωθεί και σταθεροποιηθεί κάθε αίσθηση του εαυτού παραμένει πλήρως λειτουργική και ενεργός σε όλη τη διάρκεια του βίου, συναναπτυσσόμενη με τις υπόλοιπες. Με κάθε νέα αίσθηση του εαυτού παρουσιάζεται και μια διαφορετικής μορφής κοινωνική επαφή με τον άλλο.
Ο αναδυόμενος εαυτός (γέννηση – 2ος μήνας)
Κατά τον Stern (1985) η αίσθηση του αναδυόμενου εαυτού είναι μια άμεση , αδιαμεσολάβητη από έννοιες επίγνωση της εμπειρίας που έχει το νεογέννητο με τους γονείς του, όταν εκείνοι αλληλεπιδρούν μαζί του, στην προσπάθειά τους να καλύψουν τις φυσιολογικές ανάγκες του. Αμέσως του αποδίδουν προθέσεις και μεταχειρίζονται σταθερά το νεογέννητο βρέφος τους ως ον που καταλαβαίνει. Η σχετική έρευνα των μαθησιακών ικανοτήτων των βρεφών που επικαλείται ο Stern, δείχνει ότι τα νεογνά είναι “προσχεδιασμένα” να ψάξουν και να εμπλακούν σε ευκαιρίες μάθησης και παρωθημένα από εσωτερικά κίνητρα και εξωτερικές θετικές ενισχύσεις, δημιουργούν νέες νοητικές οργανώσεις.
Ο πυρηνικός εαυτός (2ος – 7ος μήνας)
Γύρω στους δύο με τρεις μήνες κάτι αλλάζει και τα βρέφη φαίνονται διαφορετικά ως πρόσωπα αλλά και πιο ικανά στην επικοινωνία τους με τους άλλους. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως η <<περισσότερο κοινωνική περίοδος της ζωής>>. Στο βρέφος από τους δύο με τρεις μήνες λειτουργούν κανονικά πλέον το κοινωνικό χαμόγελο, οι φωνοποιήσεις που κατευθύνονται στους άλλους, η αμοιβαία βλεμματική επαφή, οι εγγενείς προτιμήσεις για το ανθρώπινο πρόσωπο και τη φωνή καθώς και μια αίσθηση ιστορικότητας του εαυτού στον χρόνο, δηλαδή μνήμης.
Ο υποκειμενικός εαυτός (7ος – 12ος μήνας)
Το επόμενο σημαντικό βήμα συμβαίνει γύρω στους επτά με εννέα μήνες, όταν το βρέφος ανακαλύπτει ότι τόσο αυτό όσο και οι άλλοι έχουν νου, ότι αυτό και οι άλλοι μπορούν να μοιραστούν ίδιες ή περίπου ίδιες υποκειμενικές εμπειρίες παρά το γεγονός ότι έχουν ξέχωρους νόες. Στο παιχνίδι τώρα εισέρχεται η ενσυναίσθηση και η ικανότητα, όχι μόνο για φυσική, αλλά και για ψυχική εγγύτητα. 
Ο λεκτικός εαυτός (15ος – 18ος μήνας και μετά)
Κατά τον δεύτερο χρόνο της ζωής, τα βρέφη αρχίζουν να χρησιμοποιούν τη φαντασία, την αναπαράσταση, το συμβολικό παιχνίδι, την εκ των υστέρων μίμηση και να αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως μια αντικειμενική ολότητα. Τότε εμφανίζεται η γλώσσα – άποψη που υιοθετεί ο Stern από τη γνωστή θεωρία του Piaget για την ανάπτυξη της αισθησιοκοινητικής νοημοσύνης και την ανάδυση της συμβολικής λειτουργίας. Η εμφάνιση του λεκτικού εαυτού δίνει πολλά αλλά και παίρνει πολλά από το βρέφος, σύμφωνα με τον Stern. “Προσφέρει, διαιρεί, ενώνει και υπερβαίνει την πραγματικότητα ο λεκτικός εαυτός, για το καλό ή το κακό του ανθρώπου”, επισημαίνει.
Παρά την κριτική που μπορεί να ασκήθηκε σε ορισμένες θέσεις του, γεγονός είναι ότι ο ψυχαναλυτής και αναπτυξιολόγος Daniel Stern τόλμησε να αρθρώσει σοβαρό επιστημονικό λόγο σε αυτό που ο Freud αποκαλούσε το “πιο λεπτό θέμα σε όλο τον χώρο της ψυχανάλυσης”, την υποτίμηση του βρεφικού νου.
Ηλιάνα Κουσουνέλου
Συμβουλευτική Ψυχολόγος ΨPoint
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Daniel N. Stern, The Interpersonal World of an Infant. USA, 1985
Αναπτυξιακή Ψυχολογία, Κουγιουμουτζάκης Γιάννης (επιμ.) Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2011