Ένα παράδειγμα πρακτικής εφαρμογής τεχνικών παιγνιοθεραπείας στο σχολικό περιβάλλον

Το ψυχοεκπαιδευτικό πρόγραμμα 7+1 παραμύθια πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά σε μαθητές Α’ και Β’ Δημοτικού το 2020. Παρουσιάστηκε στο 2ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο στην Παιδική Ευημερία, καθώς και στο 14ο State of Art, Πανελλήνιο Συνέδριο Εφηβικής Υγείας/Ιατρικής. Έκτοτε διοργανώθηκαν ξανά και ξανά ομάδες παιδιών και ανάλογα με τη σύνθεση της κάθε ομάδας άλλαζαν, και οι δραστηριότητες.
Το συγκεκριμένο πρόγραμμα βασίζεται στις αρχές του θεραπευτικού παιχνιδιού συνδυαστικά με ψυχοεκπαιδευτικές τεχνικές και “δουλεύει” με διαφορετικό τρόπο τις ανάγκες της εκάστοτε ομάδας. Βασίζεται στο παραμύθι και το παιχνίδι.

Το παραμύθι περιέχει συμβολισμούς οι οποίοι, ερμηνεύονται διαφορετικά ανάλογα με το τι κουβαλά ο καθένας μέσα του. Είναι ένα ισχυρό εργαλείο που  βοηθά το παιδί να αντανακλά τα συναισθήματά του. Κατά τον Μπρούνο Μπέτελχαϊμ (ψυχολόγος, λόγιος, διανοούμενος και συγγραφέας) τα παραμύθια, αντιπροσωπεύουν την τάξη, αντί της εσωτερικής σύγχυσης του παιδιού (οι όροι Εκείνο, Εγώ και Υπερεγώ βρίσκονται ενσαρκωμένοι στα παραμύθια).

Το παιχνίδι από την άλλη, σύμφωνα με την Virginia Axline (ψυχολόγος και μια από τις πρωτοπόρους στη χρήση της παιγνιοθεραπείας), είναι το φυσικό μέσο αυτο-έκφρασης του παιδιού. Είναι η ευκαιρία του παιδιού να εξωτερικεύσει τα συναισθήματα του και να αναδομήσει τα δυσλειτουργικά μοτίβα της ζωής του. Γι΄αυτό το λόγο και επιλέχθηκαν αυτά τα δύο μέσα (το παραμύθι και το παιχνίδι) για τη δημιουργία αυτού του προγράμματος.

Η στοχοθεσία για την αρχική ομάδα παιδιών ήταν η:

-Ομαδικότητα
-Ψυχοκινητική Ανάπτυξη
-Επίλυση Συγκρούσεων
-Ανάπτυξη Ενσυναίσθησης
-Ανάπτυξη θεωρίας του Νου
-Διαχείριση Συναισθημάτων
-Διαχείριση Σχολικής Άρνησης

Με το τέλος του προγράμματος, τα παιδιά βελτίωσαν τις δεξιότητες λεπτής κινητικότητας και την έκφρασή τους.

Eπιλέχθηκαν αγαπημένα παιδικά βιβλία, που το καθένα πραγματευόταν κι άλλα ζητήματα όπως:

-Άουτς- Scamell Ragnhild
-Τα τρία μικρά λυκάκια-Ευγένιος Τριβιζάς
-Η αρπαγή της κότας Rodriguez Beatrice
-Ένας τοίχος στη μέση του βιβλίου-John Agee
-Τέλεια μέρα για νεύρα- Suzanne Lang
-Το μικρότερο χριστουγεννιάτικο δώρο-Peter Reynolds
-Το κάτι άλλο-Cave Kathryn

Στην τελευταία συνάντηση φτιάξαμε το δικό μας επιτραπέζιο, με ήρωες και περιπέτειες των αγαπημένων μας παραμυθιών. Μέσα από το επιτραπέζιο εκφράστηκαν οι φόβοι και οι ανησυχίες μας, καθώς και το ποια είναι τα στηρίγματά μας και τι μας κάνει χαρούμενους!

Τρόπος κατασκευής επιτραπέζιου παιχνιδιού

Υλικά:
1 λευκό χαρτί κάνσον
μαρκαδόροι-ξυλομπογιές-μολύβια
Πιόνια
1 ζάρι

Στο χαρτόνι τα παιδιά ή εσείς σχεδιάζετε τη διαδρομή που πρέπει να ακολουθήσουν οι ήρωες μας. Έπειτα τα παιδιά είτε ένα-ένα με τη σειρά, είτε όλοι μαζί, σε συμφωνία, φτιάχνουν στα τετραγωνάκια της διαδρομής παγίδες-εμπόδια, αλλά και βοήθειες-συμμάχους (π.χ. ο Ρούνι-Ρούνι σου έδειξε μια παράκαμψη. Προχώρα 2 τετράγωνα). Νικητής είναι ο παίχτης που θα τερματίσει πρώτος.

Αναστασία Κούρτη,

Ειδική Παιδαγωγός MSc,
εκπ. Παιγνιοθεραπεύτρια

Βοηθείστε τα παιδιά σας να διαχειριστούν το άγχος τους

        Πολλές φορές τα παιδιά αγχώνονται, το ίδιο και εμείς με αποτέλεσμα κάποιες φορές να το μεταφέρουμε στα παιδιά. 

        Τι μπορούμε να κάνουμε για να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να διαχειριστούν το άγχος;

  • Βοηθήστε τα να μάθουν τα διάφορα συναισθήματα, εξηγήστε τους τι είναι το άγχος και βοηθήστε τα να εντοπίζουν πότε αγχώνονται.
  • Χρησιμοποιήστε τεχνικές που βοηθούν το παιδί σας να νιώσει χαλαρό (π.χ. τεχνικές mindfulness, τεχνικές από creative arts therapies κτλ)
  • Δώστε του μια αγκαλιά. 
  • Δείξτε του πώς να αναπνέει ώστε να χαλαρώνει (δείτε εδώ το σχετικό video). 
  • Προτρέψτε το να ζωγραφίσει το άγχος του.
  • Δοκιμάστε το νευροδραματικό παιχνίδι.
  • Δώστε του ένα μικρό παιχνιδάκι που μπορεί να ζουλάει ή fidget για να μπορεί να βγάζει την έντασή του.
  • Δημιουργήστε μαζί τη δική σας ιεροτελεστία στην οποία θα μπορεί να καταφεύγει το παιδί σας όποτε νιώθει αγχωμένο (π.χ. ένας μυστικός χαιρετισμός, ένα τραγουδάκι κτλ)
  • Εντοπίστε τι δημιουργεί άγχος στο παιδί σας. Φτιάξτε μια φόρμα καταγραφής και σημειώστε κάθε φορά που το παιδί σας εκφράζει άγχος κι ανησυχία. Δείτε με ποια περιστατικά στη ζωή του παιδιού σας συνέπεσε αυτή του η συμπεριφορά. Αν είναι αρκετά μεγάλο μπορεί να κάνει την καταγραφή το ίδιο το παιδί.
  • Δώστε του χώρο και χρόνο.
  • Σκεφτείτε μήπως μεταδίδετε εσείς το άγχος σας στο παιδί. Συχνά τα παιδιά συγχρονίζονται με τους ενήλικες και τα συναισθήματά μας και λειτουργούν ως καθρέφτες μας. Παρατηρήστε κι εντοπίστε αν το άγχος που εκφράζει το παιδί σας είναι τελικά του ίδιου παιδιού ή δικό σας.
  • Αφήστε το παιδί να διαχειριστεί μόνο του κάποιες από τις καταστάσεις που του δημιουργούν άγχος.
  • Έτσι θα ενδυναμωθεί και θα αποκτήσει αυτοπεποίθηση.
  • Απευθυνθείτε σε ειδικούς για να καθοδηγήσουν εσάς και να βοηθήσουν το παιδί σας. Η παιγνιοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει το παιδί σας να διαχειριστούν το άγχος του, ενώ παράλληλα η συμβουλευτική γονέων μπορεί να βοηθήσει εσάς ώστε να αποκτήσετε τα κατάλληλα εργαλεία για να υποστηρίξετε το παιδί σας.

    Αναστασία Κούρτη ,
    Ειδική παιδαγωγός , εκπ. παιγνιοθεραπεύτρια,
    MSc LACIC, MSc Youth, PhDc Therapeutic Play

Ο ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΒΡΕΦΙΚΟΣ ΝΟΥΣ

Η θεωρία του ψυχαναλυτή και αναπτυξιακού ψυχολόγου Daniel Stern (1934 – 2012) για την ανάδυση και την ανάπτυξη των τεσσάρων αισθήσεων του εαυτού, βασισμένη στα ευρήματα της ψυχολογίας των βρεφών
, έχει σαν σκοπό την κατανόηση του παρόντος μέσω του παρελθόντος και συγκεκριμένα μέσω των δύο πρώτων χρόνων της ζωής. Χρησιμοποιεί τη λέξη “αίσθηση” για να τονίσει την άμεση, μη διαμεσολαβημένη από έννοιες εμπειρία.
 
Ο Stern γράφει σχετικά με την αίσθηση του εαυτού:

“Η αίσθηση του  εαυτού φανερώνεται σε πολλές μορφές. Υπάρχει η αίσθηση του εαυτού ως ένα μοναδικό σώμα, ως ο ενεργός δράστης των πράξεών μας, ως εκείνος που βιώνει τα συναισθήματα, ως ο δημιουργός των προθέσεων, ως ο  αρχιτέκτονας των πλάνων, ως ο μεταφραστής της εμπειρίας στη γλώσσα, ως ο κοινωνός και μεριζόμενος την προσωπική γνώση”.

Ενδιαφέρεται περισσότερο για την περιγραφή των αισθήσεων του εαυτού που συμβαίνουν στη γέννηση, στον δεύτερο με τρίτο μήνα, μεταξύ του ένατου και δωδέκατου μήνα και από τους 15-18 μήνες και μετά. Η επιλογή των κρίσιμων αυτών αναπτυξιακών περιόδων γίνεται επειδή τότε συμβαίνουν αλλαγές (υπό τη μορφή αλμάτων και ενδιάμεσων περιόδων ηρεμίας για σταθεροποίηση των νεοαποκτηθέντων επιτευγμάτων) σε νευρολογικό, συμπεριφορικό και σε επίπεδο υποκειμενικής εμπειρίας, διακριτές από τους γονείς και ανιχνεύσιμες από την τρέχουσα έρευνα.

Ο Stern διακρίνει τέσσερις αισθήσεις εαυτού κατά τα βρεφικά χρόνια. Οι αισθήσεις αυτές δεν θεωρούνται ως τέσσερις φάσεις, που η μια αντικαθιστά την άλλη, αλλά αφού φανερωθεί, διαμορφωθεί και σταθεροποιηθεί κάθε αίσθηση του εαυτού παραμένει πλήρως λειτουργική και ενεργός σε όλη τη διάρκεια του βίου, συναναπτυσσόμενη με τις υπόλοιπες. Με κάθε νέα αίσθηση του εαυτού παρουσιάζεται και μια διαφορετικής μορφής κοινωνική επαφή με τον άλλο.
 
Ο αναδυόμενος εαυτός (γέννηση – 2ος μήνας)
Κατά τον Stern (1985) η αίσθηση του αναδυόμενου εαυτού είναι μια άμεση , αδιαμεσολάβητη από έννοιες επίγνωση της εμπειρίας που έχει το νεογέννητο με τους γονείς του, όταν εκείνοι αλληλεπιδρούν μαζί του, στην προσπάθειά τους να καλύψουν τις φυσιολογικές ανάγκες του. Αμέσως του αποδίδουν προθέσεις και μεταχειρίζονται σταθερά το νεογέννητο βρέφος τους ως ον που καταλαβαίνει. Η σχετική έρευνα των μαθησιακών ικανοτήτων των βρεφών που επικαλείται ο Stern, δείχνει ότι τα νεογνά είναι “προσχεδιασμένα” να ψάξουν και να εμπλακούν σε ευκαιρίες μάθησης και παρωθημένα από εσωτερικά κίνητρα και εξωτερικές θετικές ενισχύσεις, δημιουργούν νέες νοητικές οργανώσεις.
 
Ο πυρηνικός εαυτός (2ος – 7ος μήνας)
Γύρω στους δύο με τρεις μήνες κάτι αλλάζει και τα βρέφη φαίνονται διαφορετικά ως πρόσωπα αλλά και πιο ικανά στην επικοινωνία τους με τους άλλους. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως η <<περισσότερο κοινωνική περίοδος της ζωής>>. Στο βρέφος από τους δύο με τρεις μήνες λειτουργούν κανονικά πλέον το κοινωνικό χαμόγελο, οι φωνοποιήσεις που κατευθύνονται στους άλλους, η αμοιβαία βλεμματική επαφή, οι εγγενείς προτιμήσεις για το ανθρώπινο πρόσωπο και τη φωνή καθώς και μια αίσθηση ιστορικότητας του εαυτού στον χρόνο, δηλαδή μνήμης.
 
Ο υποκειμενικός εαυτός (7ος – 12ος μήνας)
Το επόμενο σημαντικό βήμα συμβαίνει γύρω στους επτά με εννέα μήνες, όταν το βρέφος ανακαλύπτει ότι τόσο αυτό όσο και οι άλλοι έχουν νου, ότι αυτό και οι άλλοι μπορούν να μοιραστούν ίδιες ή περίπου ίδιες υποκειμενικές εμπειρίες παρά το γεγονός ότι έχουν ξέχωρους νόες. Στο παιχνίδι τώρα εισέρχεται η ενσυναίσθηση και η ικανότητα, όχι μόνο για φυσική, αλλά και για ψυχική εγγύτητα.
 
Ο λεκτικός εαυτός (15ος – 18ος μήνας και μετά)
Κατά τον δεύτερο χρόνο της ζωής, τα βρέφη αρχίζουν να χρησιμοποιούν τη φαντασία, την αναπαράσταση, το συμβολικό παιχνίδι, την εκ των υστέρων μίμηση και να αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως μια αντικειμενική ολότητα. Τότε εμφανίζεται η γλώσσα – άποψη που υιοθετεί ο Stern από τη γνωστή θεωρία του Piaget για την ανάπτυξη της αισθησιοκοινητικής νοημοσύνης και την ανάδυση της συμβολικής λειτουργίας. Η εμφάνιση του λεκτικού εαυτού δίνει πολλά αλλά και παίρνει πολλά από το βρέφος, σύμφωνα με τον Stern. “Προσφέρει, διαιρεί, ενώνει και υπερβαίνει την πραγματικότητα ο λεκτικός εαυτός, για το καλό ή το κακό του ανθρώπου”, επισημαίνει.
 
Παρά την κριτική που μπορεί να ασκήθηκε σε ορισμένες θέσεις του, γεγονός είναι ότι ο ψυχαναλυτής και αναπτυξιολόγος Daniel Stern τόλμησε να αρθρώσει σοβαρό επιστημονικό λόγο σε αυτό που ο Freud αποκαλούσε το “πιο λεπτό θέμα σε όλο τον χώρο της ψυχανάλυσης”, την υποτίμηση του βρεφικού νου.
 
 
Ηλιάνα Κουσουνέλου
Συμβουλευτική Ψυχολόγος ΨPoint
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Daniel N. Stern, The Interpersonal World of an Infant. USA, 1985
Αναπτυξιακή Ψυχολογία, Κουγιουμουτζάκης Γιάννης (επιμ.) Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2011